Εισαγωγή

​

Στις μέρες μας φαίνεται ότι οι καταθλίψεις αυξάνονται.  Λέμε καταθλίψεις διότι δεν μιλάμε για ένα συγκεκριμένο τύπο κατάθλιψης που αφορά όλους τους ανθρώπους αλλά για εκφράσεις μιας τέτοιας κατάστασης - και όχι συμπτώματος - οι οποίες αφορούν το κάθε υποκείμενο ξεχωριστά ανάλογα της δομής και της ιστορίας του.  Σήμερα, λοιπόν, το παράπονο του ανθρώπου που υποφέρει δεν συναντά το αυτί που θα ακούσει τον πόνο του αλλά το βλέμμα μιας  αποκαλούμενης "evidence-based" επιστήμης που αντικρίζει μόνο την "δυσλειτουργία της ασθένειας".  Άλλωστε η hiflosigkeit (εγκατάλειψη) του Φρόϋντ δεν είναι κάτι που μπορεί να ακουστεί εύκολα.  

​

Ας δούμε την "κατάθλιψη" από μια ψυχαναλυτική ματιά.  Λέμε κατάθλιψη διότι η μελαγχολία αφορά άλλο πράγμα, μια άλλη δομή, δεν αφορά τη νεύρωση.  Τί θέλει ένας άνθρωπος που "έχει σταυρώσει τα χέρια" μπροστά στη ζωή;  "Το πλέον ενδόμυχο σημείο πρόσδεσης με το αίσθημα της ζωής" λέει ο Λακάν στο "Ένα προκαταρκτικό ερώτημα σε κάθε δυνατή θεραπεία της ψύχωσης" στα Ecrits.

​

Κατάθλιψη και Ψυχανάλυση

​

Στη ψυχανάλυση η κατάθλιψη δεν είναι απλά η εκδήλωση μιας εγκεφαλικής χημικής ανισορροπίας,  η οποία έχει αναχθεί σε αίτιο του συμπτώματος. Στη ψυχανάλυση η κατάθλιψη είναι ένδειξη ότι κάτι πάει στραβά στη σχέση του υποκειμένου με τον Άλλον.  Πιο συγκεκριμένα, η ιδιαίτερη σχέση του υποκειμένου με την υπερ-απόλαυση, το αντικείμενο μικρό α ως αίτιο της επιθυμίας, αυτό το αντικείμενο που συγχρόνως διαχωρίζει και συνδέει το υποκείμενο με τον Άλλο, βρίσκεται σε μια επισφαλή κατάσταση.  «Έτσι όταν μιλάμε για κατάθλιψη, είναι σαν να πιάνουμε αυτό το αίτιο της επιθυμίας από την ανάποδη, μέσα από τις αποτυχίες του ή τις ταλαντεύσεις του» λέει η Κολέτ Σολέρ στο "Τί έλεγε ο Λακάν για τις Γυναίκες".

 
Η κατάθλιψη είναι ένα σημάδι ότι κάποιος υποφέρει, όχι από κάτι που έρχεται από έξω ή στο οποίο δεν έχει έλεγχο, αλλά αντιθέτως, από μια επιλογή που έκανε, αν και μια ασυνείδητη επιλογή: μια επιλογή του υποκειμένου προς την απόλαυση. Κατά την εντολή του υπερεγώ (απόλαυσε!), το υποκείμενο επιλέγει να γεμίσει τη δομική του έλλειψη με αντικείμενα που φράζουν τα κενά αντί να βρει μια δημιουργική απάντηση στην έλλειψη παίρνοντας το δρόμο της επιθυμίας.  Η "κριτική" του Λακάν στο γραπτό του "Τηλεόραση: Μια πρόκληση στο ψυχαναλυτικό οικοδόμημα" είναι γνωστή.  Μιλάει για θλίψη, την κατάσταση που φέρει το επιτέλεσμα της κατάθλιψης ως ηθική αποτυχία του υποκειμένου που βρίσκεται αντιμέτωπο με το καθήκον της ομιλίας.  Το υποκείμενο βρίσκει την ιδιαίτερη σχέση που θέλει μέσω του συμπτώματος, επιλέγει την παραίτηση από το να παραδώσει στην έλλειψη το χαμένο αντικείμενο, πράγμα που θα επέτρεπε τη λειτουργία του ως αίτιο επιθυμίας του υποκειμένου.  

Αυτό που κάνει το υποκείμενο δηλαδή είναι ότι βρίσκει ένα φραγμό για να αμυνθεί της δομικής έλλειψης και του ευνουχισμού.  Το υποκείμενο αποκηρύσσει το δρόμο της έλλειψης με αντάλλαγμα την συσσώρευση της απόλαυσης.  Η καταθλιπτική θέση (διότι περί θέσεως πρόκειται) είναι λοιπόν ένας τρόπος απόλαυσης.  Μιας απόλαυσης όμως, όπως λέει η Σολέρ, της οποίας οι ιδιαίτερες συντεταγμένες πρέπει να προσδιοριστούν για το κάθε υποκείμενο.  

​

Κατάθλιψη και Σώμα

Το σώμα είναι άμεσα εμπλεκόμενο όπως φαίνεται ξεκάθαρα από τις μεταφορές που χρησιμοποιούνται στην ομιλία του υποκειμένου που περιγράφει τα επιτελέσματα μιας τέτοιας κατάστασης.  Το βασικό χαρακτηριστικό δεν είναι τόσο το επιτέλεσμα (affect) της θλίψης ή οι διάφορες διακυμάνσεις του (θυμός, απελπισία, αηδία προς τη ζωή, μια αίσθηση μη νοήματος, κλπ).  Αυτό που θα ονομάζαμε βασικό χαρακτηριστικό της κατάθλιψης είναι το λιβιδινικό «ξεφούσκωμα» του σώματος.  Ένας άνθρωπος με κατάθλιψη μιλάει συχνά για την ανικανότητά του να κινηθεί, και μπορεί να βιώνει το σώμα του σαν απολιθωμένο, κοκαλωμένο, αμετακίνητο.  Το σώμα γίνεται ο πλέον προνομιούχος τόπος, όπου το υποκείμενο βιώνει δυσβάσταχτα την απουσία επιθυμίας για ζωή, απουσία του σημαντικού κάτι (υπερ-απόλαυση) που θα κινητοποιούσε το υποκείμενο της επιθυμίας, μια απουσία που καταλήγει στο ξεφούσκωμα του σώματος.  Το υποκείμενο κάποτε μιλάει για «κάτι που είναι πάρα πολύ», βαρύ στο σώμα και στο μυαλό, και το οποίο μπορούμε να αναγνωρίσουμε μέσω της υπερβολής ή της συσσώρευσης της απόλαυσης.  

​

Γυναικεία Θέση και Κατάθλιψη

​

Ποια η σχέση της γυναικείας θέσης με την κατάθλιψη;  Όπως γνωρίζουμε το ασυνείδητο αναγνωρίζει ένα σημαίνον σε ότι αφορά το φύλο:  τον συμβολικό φαλλό.  Ο Φρόϋντ είχε πει ότι για τα παιδιά δεν υπάρχουν δύο φύλα αλλά ένα.  Στο μυαλό του μικρού αγοριού ή του μικρού κοριτσιού όλοι έχουν ένα πέος.  Αν ρωτήσουμε τα μικρά παιδιά αν η μαμά έχει  όργανο θα πει «ναι, το έχει».  Κι αν δει ότι δεν τον έχει πα να πει ότι κάποιος το πήρε!  Το γυναικείο φύλο λοιπόν ως τέτοιο δεν υπάρχει στο ασυνείδητο.   Η θέση που παίρνει το κάθε υποκείμενο στην παιδική ηλικία σε σχέση με αυτό το φαλλικό σημαίνον είναι που καθορίζει την έμφυλη διαφορά: αντρική ή γυναικεία θέση.  Γι αυτό στη ψυχανάλυση η βιολογική διαφορά μεταξύ «των φύλων» δεν αφορά και τη θέση του κάθε υποκειμένου στον ευνουχισμό και τη σχέση του με την απόλαυση.  Η γυναικεία θέση έχοντας υπόψη την απουσία του σημαίνοντος της θηλυκότητας θα έχει ούτω και στο εξής το ερώτημα «τι είναι γυναίκα;».  Πάνω σε ένα τέτοιο ερώτημα κτίζεται και η νεύρωση και μπορεί να διαφοροποιηθεί από τη ψύχωση.  

Στην κλινική ακούμε γυναίκες να παραπονιούνται ατελείωτα για τις μητέρες τους, κάποιες φορές ο θυμός παίρνει τη μορφή μίσους προς τη μητέρα.  Μια μητέρα που δεν μπόρεσε να απαντήσει στο ερώτημα «τι είναι γυναίκα;»μέσα από τη σχέση της με τον πατέρα αξίζει ίσως ένα θυμό...  
 

Άραγε δεν βλέπουμε σήμερα στα ΜΜΕ την προώθηση του «προτύπου θηλυκότητας», του «απόλυτου θηλυκού», και πώς αυτό συναντιέται με τα διάφορα μοντέλα της ανορεξίας, της μόδας, της καριέρας;  Το γυναικείο σώμα προσφέρεται μέσα από ένα απείκασμα (semblant) θηλυκότητας, μια μασκαράτα, προσφέρεται προς τον παρτενέρ ως αντικείμενο-αίτιο της επιθυμίας και της αγάπης του, μια μορφή ανταμοιβής εν τη απουσία του σημαίνοντος της θηλυκότητας.  Το υποκείμενο δηλαδή γίνεται ο φαλλός, το αντικείμενο της επιθυμίας. Ας ξεκαθαρίσουμε:  όταν λέμε φαλλός δεν εννοούμε το όργανο αλλά το σημαίνον της έλλειψης και της επιθυμίας.  Αυτό το σημαίνον θα μπορούσε να είναι οτιδήποτε για τον καθένα.  
 

Η φαλλική αυτή επένδυση μέσω της μασκαράτας είναι η «θυσία» που επιδιώκει την αγάπη του Άλλου.  Κι όταν αυτή η αγάπη δε βρίσκει ανταπόκριση υπάρχει ο κίνδυνος της μελαγχολίας.  Εκεί έρχεται αντιμέτωπο το υποκείμενο με την έλλειψη, αλλά και με το τραυματικό του πραγματικού της απόλαυσης του σώματός της.  
 

Το ναρκισσιστικό τραύμα ξυπνά μέσα από την αγάπη, μπορούμε να το πούμε αυτό;  Όσες προσπάθειες  ικανοποίησης της έλλειψης της παρτενέρ του κι αν κάνει ο άνδρας δεν μπορεί να ικανοποιήσει αυτή την έλλειψη.  Λένε οι άνδρες «ότι κι αν κάνω είναι λίγο», «δε ξέρω τι να κάνω πια για να την ικανοποιήσω», μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα! 
 

Είναι λοιπόν η έλλειψη, όχι μόνο της απουσίας της αγάπης αλλά και η παρουσία της που φέρνει το υποκείμενο «πρόσωπο-με-πρόσωπο» με τη δομική έλλειψη.  Το αντικείμενο λοιπόν δεν είναι εν τη απουσία του που «λάμπει» αλλά δια της παρουσίας του.  Το ίδιο συμβαίνει και με το Άγχος, το μόνο αληθινό συναίσθημα «που δεν ξεγελά» (Λακάν), και τόσο σχετικό με τη γυναικεία θέση.  Θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε παρακολουθώντας το σημερινό πρότυπο του «απόλυτου θηλυκού», την Αντζελίνα Τζολί, πώς συναντιέται η απουσία του σημαίνοντος «Γυναίκα» με την κατάθλιψη και το άγχος.  

 

Το πραγματικό της Άλλης απόλαυσης, της απόλαυσης της θηλυκότητας, (αυτό που συνήθως ακούμε στα σχόλια «δεν μπορώ να την καταλάβω», «η γυναίκα είναι μυστήριο») δεν προσδιορίζεται από τη φαλλική απόλαυση (την ανδρική θέση) η οποία υπακούει στο σημαίνον, είναι εκτός της γλώσσας.  Στην υστερική δομή το υποκείμενο αρνείται να υπακούσει στο λόγο του ασυνειδήτου, το Λόγο του Κυρίου, για να αφεθεί στην απόλυτη απόλαυση, την Άλλη απόλαυση, αυτή που ακούμε στην κλινική από διάφορες γυναίκες ως εκείνο «που δεν μπορεί κανείς να περιγράψει», «δεν έχει λόγια», εκεί που συνήθως αναδύεται ένα άγχος.   Κι όταν το υποκείμενο βρεθεί αντιμέτωπο με την απουσία αυτή, την απουσία απάντησης στο ερώτημα «Τι είναι Γυναίκα;», εκεί επέρχεται το άγχος και η κατάθλιψη.

​

Πώς μπορεί το υποκείμενο να απαντήσει μπροστά στη δίνη της  κατάθλιψης όταν δεν υπάρχει παρά μόνο η οδύνη  του συναισθήματος;  Πώς μπορεί να πάει πέραν του συν-αισθήματος για να μπορέσει να ξεδιπλώσει την ιστορία του προς το νήμα της ζωής;