Εισαγωγή

​

Είναι τρομερά δύσκολο να μιλήσει κανείς μέσα σε λίγες γραμμές για το άγχος και τη σημαντικότητά του, ιδιαίτερα όταν κοιτάει κανείς αυτό το δύσκολο θέμα στα πλαίσια μιας ψυχαναλυτικής τοποθέτησης.  Το άγχος είναι ένα τεράστιο ζήτημα που αφορά σχεδόν όλους τους ανθρώπους κάποια στιγμή στη ζωή τους.  Σίγουρα η πρώτη συνάντηση με το άγχος δεν πραγματοποιείται μόνο στην ενηλικίωση – όπως συχνά πιστεύεται – αλλά έχει την αφετηρία του από πολύ παλιά.  Ο ενήλικας  απλά ξανα-συναντά το άγχος στη ζωή του μέσα στις διάφορες εκφάνσεις του, είτε μέσα από αυτό που ονομάζει κάποια στιγμή στρες, φοβία, αγωνία, ή κρίση πανικού.  Η «κρίση πανικού» - ή «αγχώδης διαταραχή» όπως κατηγοριοποιείται στη ψυχολογία και τους ψυχολόγους- είναι μία από αυτές τις εκφάνσεις του άγχους, και όπως πιστεύεται από τους ψυχολόγους θα χαρακτηριστεί «η νόσος της εποχής μας», καθόλου τυχαία, αφού η εποχή μας χαρακτηρίζεται από «τη μοναξιά του σύγχρονου υποκειμένου» .

 Όλο και πιο πολλοί άνθρωποι λοιπόν εισέρχονται στο ψυχαναλυτικό, ή σε άλλο, πλαίσιο αναζητώντας ανακούφιση από τέτοιες «κρίσεις» άγχους.  Δεν είναι περίεργο που τα 2/3 του DSM (Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο) αφορούν στο γενικευμένο άγχος και στις κρίσεις πανικού.  Στην αγγλική γλώσσα η κρίση πανικού ονομάζεται «panic attack» ή «anxiety attack». Εμπειρικά και φαινομενολογικά είναι μία επίθεση, μία ξαφνική και απροειδοποίητη «επίθεση» για την οποία κανείς άνθρωπος που υποφέρει από τέτοιες κρίσεις δεν μπορεί να πει από πού έρχεται, πώς προκαλείται ή γιατί εμμένει να εμφανίζεται "χωρίς λόγο".  Αυτό που ακούγεται συνήθως από τα άτομα που έχουν κρίσεις πανικού, είναι η περιγραφή των σωματικών επιπτώσεών του:  γρήγορες αναπνοές, ταχυκαρδία που προκαλείται λόγω της συχνότητας της εισπνοής αφού υπάρχει η αίσθηση απουσίας αέρα στα πνευμόνια, ζάλη, πίεση στο κεφάλι, αίσθηση  κατάρρευσης, αίσθηση καρδιακής ανεπάρκειας, τρέμουλο, κλπ.  Πέραν της φαινομενολογίας τέτοιων εκφράσεων της κρίσης άγχους, ο άνθρωπος δεν μπορεί ούτε να κατανοήσει, ούτε να λογοποιήσει το γιατί που του συμβαίνει κάτι τέτοιο.  Δημιουργεί συνεπώς ένα νόημα εκεί που υπάρχει το μη-νόημα.  Λέει παραδείγματος χάριν ότι έχει «πανικό» γιατί περνά «μια δύσκολη φάση στη ζωή του» ή γιατί «δεν έχει αυτοπεποίθηση» ή ότι «είναι πολύ καλά και δεν ξέρει γιατί του συμβαίνει κάτι τέτοιο».  Όποιο νόημα και να δοθεί συνήθως συνδέεται με κάποιο προφανές γεγονός στην ιστορία του ή στην παρούσα κατάσταση της ζωής του.  Αυτό καθησυχάζει τον καθένα και κάποτε τέτοιες «κρίσεις» όντος εξαφανίζονται «δια μαγείας» όπως προέκυψαν, συνήθως όμως επιστρέφοντας αργότερα στην ίδια μορφή ή υπό τη μορφή κάποιου άλλου συμπτώματος.

Όταν οι κρίσεις διαρκούν για περισσότερο καιρό απ’όσο μπορεί κανείς να αντέξει, και εκεί που δεν δύναται να τους αποδοθεί ένα νόημα, εκεί δυσκολεύουν τα πράγματα. Στην μάταιη προσπάθεια εντοπισμού μιας οργανικής ή ακόμη και ψυχικής αιτίας (κατάθλιψη, διαταρχή άγχους, κλπ) ,στις οποίες θεωρείται ότι μπορεί να οφείλονται οι λεγόμενες «κρίσεις πανικού», ο άνθρωπος που υπο-φέρει αρχίζει να υποχονδριάζει, απομονώνεται, αποφεύγει διάφορες δραστηριότητες.  Όλη η ζωή του γυρνάει γύρω από την πιθανότητα ακόμη μιας «επίθεσης» πανικού, ο φόβος γίνεται το κέντρο της καθημερινότητάς του.  Σύντομα η «κρίση πανικού» γίνεται ένας πολύ οικείος «ανοίκειος παρτενέρ» που καθορίζει τον τρόπο ζωής του υποκειμένου καθώς οργανώνει τη ζωή του γύρω από το φόβο μιας ενδεχόμενης συνάντησης μαζί του.  

Στόχος των σημερινών ψυχολογικών προσεγγίσεων είναι η λεγόμενη θεραπεία του συμπτώματος, ενός γενικευμένου συμπτώματος (άγχος, πανικός, κλπ).  Η βιο-ιατρική θεωρεί ότι το σύμπτωμα αφορά σε οργανικά αίτια και επιδιώκει τη θεραπεία δια μέσου της φαρμακευτικής αγωγής η οποία απλά καταστέλλει το σύμπτωμα χωρίς να του δώσει το λόγο. Οι ψυχο-λογικές παρεμβάσεις βασίζονται στην εκμάθηση και την τροποποίηση της συμπεριφοράς, εκπαιδεύοντας το υποκείμενο ως προς την αντικατάσταση του τρόπου σκέψης του.   

​

Άγχος και Κρίση Πανικού στη Ψυχανάλυση

Για τη ψυχανάλυση το άγχος δεν είναι ένα καινούργιο θέμα αλλά ούτε και μιας ψυχοπαθολογίας.  Ο Φρόϋντ μιλάει για τα συμπτώματα του άγχους στις απαρχές του 20ου αιώνα διευκρινίζοντας τη σημασία του στις ζωές των ασθενών του .  Δεν άλλαξαν πολλά από τότε που συνάντησε ο Φρόϋντ το άγχος στην κλινική του, αν και θα έλεγε κανείς ότι πλέον δεν μιλάμε και τόσο συχνά για μια τόσο έντονη σωματοποίηση του άγχους (παράλυση, τύφλωση, κλπ).  Συνεχίζοντας, τη ψυχανάλυση δεν την αφορά τόσο η φαινομενολογία του συμπτώματος σαν μια «σύγχρονη νόσος της εποχής μας», αλλά η δομή του συμπτώματος, πάντοτε συνδεδεμένο με το κάθε υποκείμενο που υπο-φέρει τις επιπτώσεις του.  

Ας θέσουμε λοιπόν το ερώτημα:  «Τι είναι το άγχος;»

Ο Ζακ Λακάν, ο ψυχαναλυτής που προσέδωσε στην ψυχανάλυση τη γνήσια φροϋδική της ταυτότητα και χαρακτηρίστηκε ως ο ψυχαναλυτής του 21ου αιώνα, λέει στο ομώνυμο σεμινάριό του ότι «Το Άγχος» είναι «το μόνο συναίσθημα που δεν ξεγελά» , είναι ένα συναίσθημα που πλησιάζει την αλήθεια του υποκειμένου, την αλήθεια κάθε μοναδικού και ιδιαίτερου υποκειμένου.  Δεν μπορούμε λοιπόν να μιλάμε για ένα γενικευμένο Άγχος ως «ασθένεια της εποχής μας» ή για «τα άγχη» που εκδηλώνει ένα υποκείμενο, αλλά για το άγχος ως τη μοναδική αλήθεια του κάθε υποκειμένου, της κάθε ανθρώπινης ύπαρξης.  Γιατί αλήθεια;  Διότι το άγχος "δεν είναι χωρίς αντικείμενο".  Κι αυτό το α-ντικείμενο είναι ο τόπος στον οποίο το υπο-κείμενο θα μπορέσει να στηρίξει την επιθυμία του διαμέσω της απώλειας του.  Με αυτό συναντιέται ο άνθρωπος που κατακλύζεται από το Άγχος.  Στον τόπο αυτό παραλύει και μένει εκτός πράξης, εκεί όπου η επιθυμία ξεθωριάζει στην αναστολή.

Ο Λακάν συμφωνεί με τον Φρόϋντ ότι το άγχος αφορά στο σώμα, ως αυτό που εγγράφεται στο σώμα του ομιλόντος υποκειμένου, και αποτελεί σινιάλο του πραγματικού της απόλαυσης.  Κι όταν λέμε απόλαυση δεν μιλάμε για ευχαρίστηση, ας το ξεχωρίσουμε αυτό.  Είναι αυτό που ο Φρόϋντ στο «Πέραν της Αρχής της Ηδονής»  διευκρίνισε ως το πέραν της ομοιόστασης ευχαρίστηση-πόνος (αρχή ηδονής), αυτό το πέραν μιας απόλαυσης που δεν επαφίεται με την ευχαρίστηση πια αλλά την οδύνη, μια υπερ-απόλαυση που δεν αντέχεται.  Αυτό το πέραν της αρχής της ηδονής δεν το βλέπουμε άραγε σήμερα συχνότερα μέσα στα πλαίσια του κοινωνικού λόγου που υπερεγωτικά προστάζει «Απόλαυσε!».  Είναι λοιπόν την οδυνηρή απόλαυση που ο Λακάν ονομάζει με τον νεολογισμό Jouissance (υπερ-απόλαυση), δηλαδή την απόλαυση του συμπτώματος, και είναι αυτό ακριβώς που οδηγεί ένα υποκείμενο στην ανάλυση αναζητώντας την ανακούφιση. 

Το σώμα λοιπόν βιώνει την υπερ-απόλαυση, και το υποκείμενο που έχει σώμα, υποφέρει από άγχος μπροστά σ’αυτό το ανυπόφορο.  Πνίγεται από την απόλαυση,  εξ ου ίσως και η αίσθηση πνιγμού στο άγχος.  Είναι λοιπόν μια λύση το άγχος μπροστά στο πραγματικό της απόλαυσης. Δεν είναι το άγχος αίτιο αλλά μια λύση.  Η λύση που δίνει το υποκείμενο όταν έρχεται αντιμέτωπο με την έλλειψη της έλλειψης, αυτό που "πνίγει" την επιθυμία.    

Τι εννούμε έλλειψη της έλλειψης;  Διακινδυνεύοντας μεγάλη έκπτωση στην επεξήγηση ενός τόσο σημαντικού ζητήματος, ας πούμε απλά ότι η έλλειψη αφορά στην επιθυμία του υποκειμένου, ότι η επιθυμία είναι που μας κάνει να επιθυμούμε και να παλεύουμε για κάτι, να δουλεύουμε προς κάτι, να θέλουμε κάτι, κι αυτό το πολύ σημαντικό πράγμα, που αφορά κάθε υποκείμενο και ονομάζουμε στη ψυχανάλυση "επιθυμία", δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνο δια μέσου της έλλειψης. Ποιάς έλλειψης της έλλειψης;  Της έλλειψης που επιτρέπει στο υποκείμενο πολύ νωρίς στη ζωή του να αφήσει τον "αυτισμό για δύο", την συγχωνευτική σχέση με τον Άλλο (τη μητέρα) και να ενταχθεί στον κοινωνικό δεσμό.  Στην περίπτωση όπου υπάρχει έλλειψη της έλλειψης λοιπόν, η επιθυμία τρεκλίζει, πνίγεται.  Δεν λένε συχνά οι άνθρωποι με κρίσεις πανικού πως αισθάνονται ότι καταρρέουν, πως η ύπαρξή τους συνοδεύεται από μια αίσθηση εξ-αφάνισης;   Είναι γιατί εκείνη τη στιγμή που πρέπει να έρθει το άγχος να δώσει μια λύση, το υποκείμενο κατακλύζεται από τη συνάντηση με αυτό που είναι – και πρέπει να είναι –επικαλυμμένο: το πραγματικό της απόλαυσης χωρίς καμία διαμεσολάβηση.   Πράγματι, κάποιος εδώ μπορεί να διερωτηθεί πώς συμβάλλει η πλούσια παροχή όλων των «απαντήσεων» και νοημάτων σήμερα στους τρόπους «αντιμετώπισης» τέτοιων «κρίσεων», στην έλλειψη της έλλειψης, στο βούλωμα οιουδήποτε ερωτήματος και επιθυμίας.    

Τι βάζει φραγμό σε αυτή την απόλαυση;  Η έλλειψη, δηλαδή η επιθυμία, μια επιθυμία που φαίνεται να απορρίπτεται από το νευρωσικό υποκείμενο για χάρη του Άλλου.  Ένα υποκείμενο που περιστρέφει όλη την ύπαρξή του γύρω από την επιθυμία του Άλλου, και που μόλις ο Άλλος εκδηλώσει την επιθυμία του, μπαίνει στο άγχος.  

Λένε οι άνθρωποι που υπο-φέρουν με κρίσεις άγχους:  «Δεν ξέρω, δεν έγινε κάτι εκείνη τι στιγμή, δεν είδα κάτι, δεν άκουσα τίποτα, απλά ήρθε απρόσμενα».  Αυτό το «κάτι» που δεν προσδιορίζεται στην αφήγηση, δεν εννοεί ότι το άγχος ή η κρίση πανικού δεν έχει αντικείμενο.  «Το άγχος δεν είναι χωρίς αντικείμενο» λέει ο Λακάν  .   Αυτό μας λέει ότι το άγχος και η φοβία δεν είναι πολύ μακρυά το ένα από το άλλο.  Και η φοβία έχει αντικείμενό της αλλά και το άγχος, κι αυτό συχνά δεν λαμβάνεται υπόψη στις διάφορες κλινικές θεραπείας του άγχους.  Όταν λέμε «αντικείμενο» στη ψυχανάλυση δεν εννοούμε το αντικείμενο στο οποίο κατευθύνεται μια επιθυμία αλλά το αντικείμενο ως αίτιο της επιθυμίας, αυτό που προηγείται δηλαδή της ανάδυσης της επιθυμίας.  Για να υπάρξει επιθυμία πρέπει να υφίσταται έλλειψη, μια έλλειψη που συνδέεται με το αντικείμενο, το οποίο δεν συναντάμε παρά μόνο εκεί που αναδύεται αυτό το άγχος.  Εκεί μιλάμε για έλλειψη της έλλειψης.  «Είναι η αποτυχία της στήριξης που παρέχει η έλλειψη» λέει ο Λακάν .  Τη στήριξη της λειτουργίας του αντικειμένου (α) ως αίτιο της επιθυμίας.  Είναι μια συνάντηση που δεν μπορεί παρά να καταφύγει στο άγχος ως λύση.    

Αυτό που αφορά την ψυχανάλυση είναι το άγχος ως αυτό ακριβώς που δεν εξαπατά, που αποκαλύπτει την αλήθεια του υποκειμένου, την δομική σχέση του με την έλλειψη και την επιθυμία, τη δική του και του Άλλου.  Μιλώντας το υποκείμενο στο κλινικό πλαίσιο, ως ομιλόν σε ελεύθερο συνειρμό, μπορεί να μιλήσει για το άγχος του μέχρι να μπορέσει να δώσει ένα όνομα σε αυτό το Πραγματικό που το κατακλύζει και να μπορέσει ίσως να λάβει θέση έναντι σε αυτό που ¨του συμβαίνει" και να αναλάβει την επιθυμία του.  Έτσι αλλάζει μια ζωή!